نظم و انضباط

نظم در گفتار  
نظم در گفتار، يكى ديگر از جلوه هاى نظم است . انسان منظم ، زبانكنترل شده و سنجيده دارد و در گفتار خود، حدود را مراعات مى كند: چه بگويد، كىبگويد، چه ميزان بگويد و چه گونه بگويد و حد و حدود را رعايت كند، همه از نشانههاى معتدل و منظم است .
امير مومنان على (ع ) بهترين گفتار را منظم ترين آن مى داند و مى فرمايد:
احسن الكلام مازانه حسن النظام ، و فهمه الخاص و العام ؛ ⁽³⁷⁾
زيباترين گفتار، آن است كه نظم نيكويش آن را زينت بخشيده و خاص و عام آن را بفهمند.
و بدترين گفتار را آن مى داند كه عارى از نظم باشد:
شر القول ما نقض بعضه بعضا؛ ⁽³⁸⁾
بدترين گفتار، گفتارى است كه برخى از آن با برخى ديگرش ناسازگار باشد.درباره سيره پيامبر (ص ) در سخن گفتن مى خوانيم :
سخنان آن حضرت ، همه كوتاه بود. گفتارش به هم پيوند داشت . كلماتش را شمرده بيانمى كرد...در گفتار، تكرار نداشت و گفتارش روشن بود؛ به گونه اى كه هر شنونده اىآن را مى فهميد و هنگام سخن گفتن ، تبسم مى كرد.⁽³⁹⁾
از سفارش هاى حضرت رسول (ص ) اين بود كه :
اذا حدثت القوم ان لا تقبل على رجل واحد من جلسائك ولكناجعل لكل منهم نصيبا؛ ⁽⁴⁰⁾
وقتى با جمعى سخن مى گويى ، در ميان آنان به يك فرد معين توجه مكن و لكن براى هركدام شان بهره اى قرار ده .
هم چنين ، در سيره آن حضرت مى خوانيم :
حضرت ، كلام هيچ كس را قطع نمى كرد، مگر اين كه از حد شرعى تجاوز مى كرد، در آنصورت با نهى يا از جا برخاستن ، كلام را قطع مى كرد. ⁽⁴¹⁾
اميرمومنان (ع ) نيز سخن بيهوده و سكوت بى موقع را نهى فرموده است :
لا خير فى الصمت عن الحكم كما انه لا خير فىالقول بالجهل ؛⁽⁴²⁾
خيرى نيست در خاموشى از بيان حق ، چنان كه خيرى نيست در گفتار از روىجهل و نادانى .
به اندازه فهم مردم سخن گفتن نيز يكى از شروط گفتار مفيد و منظم است كه پيامبر (ص )درباره اش مى فرمايد:
امرنا ان نكلم الناس على قدر عقولهم ؛⁽⁴³⁾
به ما امر شده است كه با مردم ، در حد فهم شان سخن گوييم .
ديگر اين كه امام على (ع ) مردم را به سخن گفتن به اندازه نياز فرا مى خواند:
لا تقل ما لا تعلم بل لا تقلكل ما تعلم ؛⁽⁴⁴⁾
آن چه را نمى دانى مگو، بلكه همه آن چه را نيز كه مى دانى ، مگو.
ابراهيم بن عباس مى گويد:
هرگز نديدم كه حضرت ابوالحسن الرضا، در گفتارش به كسى ستمى كند و بد گويدو نديدم سخن كسى را قطع كند، بلكه صبر مى كرد تا او از سخن گفتن فارغ مى شد وسپس سخن مى گفت .
از موضوعاتى كه در مبحث نظم در گفتار مى توان مطرح كرد، موضوع ستايشونكوهش ( مدح و ذم ) ديگران است . در اين باره نيز لازم اس ، انسان ، حدودى رامراعات كندتا از راه ميانه خارج نشود و به گرداب افراط و تفريط در نيفتد. درروايتى از مولاىمومنان (ع ) آمده است :
الثناء باكثر من الاستحقاق ملق و التقصير عن الاستحقاق عى او حسد؛ ⁽⁴⁵⁾
ستايش ديگران ، زيادتر از آن چه شايسته است ، چاپلوسى است ، و كم تر از آن چهسزاوار است ، ناتوانى و زبونى و يا از حسد است .
نظم در نوشتار  
از معانى لغوى نظم ، آراستگى ، هماهنگى و پيوستگى است . ازنظم و انضباط در نوشتار، همين معانى مراد است . در حديثى از پيامبر بزرگوار اسلام(ص ) آمده است كه به نويسندگان وحى مى فرمود:
الق الدواة و حرف القلم وانصب الباء و فرق السين و لا تغور الميم و حسن الله و مدالرحمان ، وجود الرحيم ...،⁽⁴⁶⁾
در ظرف دوات ، ليقه بگذار و قلم را به صورتمايل بر صفحه قرار ده ، حرف (باء) را در (بسم الله الرحمن الرحيم ) بر كرسى بنشانو حرف (سين ) را مشخص كن ، و حرف (ميم ) را كور نكن . آن را به صورت تو خالىبنويس . الله را زيبا و نيكو بنويس . الرحمان را كشيده بنويس والرحيم را نيز خوب و آشكار بنگار.
و در سخنى ديگر مى فرمايد:
چون چيزى مى نويسيد، مرتب و منظم بنويسيد كه در ابلاغ پيام ، توفيقى فزون ترخواهد داشت . ⁽⁴⁷⁾
مرحوم علامه محمد حسين فاضل تونى از تنگدستى و پريشانى زندگانى مير عماد حسنىدر آغاز كار، حكايت كرده است . وى به شوق و ذوق فطرى و نعمت و عشق خدادادى در خط،به آموختن خط مشغول بود. روزى ، دو تا ن نوشت و مادرش را داور گرفت كهاين ن خوش تر است يا آن . ولى ديرى نگذشت كه به برت (ن و القلم)، و مفتاح خط (و ما يسطرون ) ابواب رزق بر رويش گشوده شد. ⁽⁴⁸⁾
امام صادق (ع ) درباره حفظ و نگه دارى نوشته مى فرمايد:
احتفظوا بكتبكم فانكم سوف تحتاجون اليها؛ ⁽⁴⁹⁾
از نوشته ها و كتاب هاى خود نگه دارى كنيد كه شما، به زودى ، به آنها نيازمند خواهيدشد.
روشن است كه نگه دارى نوشته ها، نياز به نظم و انضباط دارد تا دست رسى بدان آسانصورت پذيرد. در روايتى ديگر درباره نوشته ، چنين آمده است :
قال ابو عبدالله (ع ): يستدل بكتاب الرجل على عقله و موضع بصيرته ، و برسولهعلى فهمه و فطنته ؛⁽⁵⁰⁾
از نوشته شخص ، مى توان به عقل و انديشه و جايگاه بصيرت او، و از فرستاده اش برفهم وزيركى او پى برد.
بر اهميت نظم و انضباط در نوشتار، نه تنها در روايات كه در سفارش انديشوران مسلماننيز پا فشارى شده است . مرحوم شيخ بهائى در جلد سومكشكول به نقل از حكيمان گويد:
قلم ، زبان دست است .
قلم ، درختى است كه ميوه اش معانى است .
خط خوش ، بر روشنى حق مى افزايد. ⁽⁵¹⁾
شهيد ثانى ، در اين باره مطالبى دارد كه خلاصه اش چنين است .
بهتر است انسان ، هنگام نگارش و استنساخ كتب دينى ، طاهر و رو به قبله باشد و بدن ،جامه ، مركب ، قلم و نوشت افزار ديگرش ، پاك و طاهر باشد. و نوشته خود را با نامخداى مهربان و ستايش او و درود بر پيامبر و خاندانش آغاز كند. پس از نگارش نام خداىمتعال و ستايش او و درود بر پيامبر (ص ) و خاندانش (ع ) بنويسد: مولف يا استاد،چنين گفته و يا نوشت است . در هر جا كه نام خداوندمتعال را مى نگارد، بايد به دنبال آن ، اوصافى را كه حاكى از تعظيم و احترام است ،مانند تعالى ، سبحانه ، عزوجل ، تقدس ، بنويسد. حتى شايسته است هنگام نوشتناسم خداوند تعالى ، از نام و صفت او به زبان ياد كند و آن گاه كه نام مبارك پيامبر (ص) را مى نگارد. درود و تحيات خداوند بر او و خاندانش را نيز پس از آن بنويسد و هميندرود را- افزون بر نگارش - به زبان آورد. در نگارش درود بر پيامبر و خاندانش (ع )نبايد فشرده نويسى كند و اين درود را به رمز بنگارد و از اين كه ناگزير مى گردداين درود را مكرر بنويسد، آزرده خاطر و ملول نشود، اگر چه ناچار باشد اين درود را حتىدر يك سطر، بارها بنويسد.
نويسنده ، آن گاه كه در نوشته خود به نام يكى از صحابه و به ويژه صحابهبرجسته و بزرگوار پيامبر اسلام (ص ) مى رسد، بايد بهدنبال آن عبارتى مانند رضى الله عنه و رضوان الله عليه بنويسد.
اگر به نام يكى از بزرگان سلف بر مى خورد، بايد در پى آن بنويسد: رحمةالله ، تغمده الله بغفرانه و امثال اين گونه عبارات . ⁽⁵²⁾
نظم در آراستن ظاهر و پوشيدن لباس  
يكى از معانى نظم ، آراستگى است . مردم درشكل ظاهرى لباسشان به گونه هاى مختلفى تقسيم مى شوند. انسانى كه از نظرشكل ظاهرى ، پاكيزه و مرتب باشد و آراستگى خود را ارج نهد، انسانى منظم و منضبط بهحساب مى آيد. در دين مقدس اسلام ، به اين موضوع ، اهميتى فراوان داده شده است و ازسيره پيامبر اكرم (ص ) و امامان پاك (ع ) رواياتى بسيارنقل است كه برخى از آنها را در اين جا مرور مى كنيم .
در سيره رسول خدا (ص ) آمده است :
پيغمبر گرامى اسلام (ص ) عادتش اين بود كه هنگام خروج ازمنزل ، به آينه مى نگريست و موى سر را صاف مى كرد و شانه مى زد و در صورتنبودن آينه ، اين كار را در برابر آب صاف انجام مى داد و مى فرمود: خداوند دوستدارد وقتى بنده اش براى ديدن برادران از خانه بيرون مى رود، خود را بيارايد.⁽⁵³⁾
و نيز امام صادق (ع ) درباره سيره رسول خدا (ص ) مى فرمايد:
كانت لرسول الله (ص ) ممسكة اذا هو توضا، اخذ بيده و هى رطبة فكان اذا خرج عرفواانه رسول الله برائحته ؛ ⁽⁵⁴⁾
براى رسول خدا (ص ) عطرى بود كه پس از هر وضو آن را به دست مى گرفت . و آنتازه و با طراوت بود.در نتيجه چون از خانه بيرون مى آمد، مردم ، از بوى عطرش پىمى برند كه او رسول خدا است .
و نيز مى فرمايد:
كان رسول الله (ص ) ينفق فى الطيب اكثر مما ينفق فى الطعام ؛⁽⁵⁵⁾
رسول خدا (ص ) بيش از آن چه براى خوراك خرج مى كرد، براى خريد عطر خرج مى كرد.
و از حضرت رسول خدا (ص ) روايت است :
ان الله جميل يحب الجمال و يحب ان يرى اثر نعمته على عبده و يبغض البوس والتباوس ؛ ⁽⁵⁶⁾
خدا، زيبا است و زيبايى را دوست دارد و خويش دارد كه آثار نعمت هاى خود را در بنده اشببيند و دشمن مى دارد سخت گير و سخت گيرى را.
نيز درباره چگونگى لباس پوشيدن مى فرمايد:
احسنوا لباسكم و اصلحوا رحالكم كانكم شامة فى الناس ؛ ⁽⁵⁷⁾
لباس پاك و پاكيزه بپوشيد و توشه آخرت تان را اصلاح سازيد تا همانند الگويىدر بين مردم باشيد.
انضباط و توجه به آراستگى ظاهرى ، براى همگان ، گونه اى ارزش و سرمايهزندگى است و در برخوردهاى اجتماعى ، بسيار موثر و كارگشا است . توجه بهآراستگى ظاهرى ، براى عالمان دين ، آن هم دينى كه نظم و انضباط و پاكى و آراستگىدر سر لوحه برنامه هايش جاى دارد، ارزشمند است . از اين روى ، مى توان مهم ترينشرط و رمز نفوذ در دل ها را به كار بردن همين نكته هاى ظريف دانست كه با برخوردهاىاجتماعى و فردى ارتباط دارند.
ميرزاى نائينى ، در آراستگى و پاكى لباس و رسيدگى به ظاهر، نمونه بود. هيچ گاهكوچك ترين بى انضباطى و دورى از پاكى را بر نمى تابيد. اگر در چهره وشكل ظاهرى كسى چيز ناپسند و خلاف عرف مى ديد، بى درنگ با اشاره يا كنايه و درمواردى به روشنى ، آن را يادآور مى شد.
نظم در غذا خوردن و بهداشت  
يكى از موضوعاتى كه در دين اسلام و تعاليم آن مطرح شده و بسيار مورد تاكيد قرارگرفته است ، موضوع رعايت بهداشت و حفظ سلامت جسم است ؛ زيراعقل سالم در بدن سالم است . از اين رو، دورى از تمام خواركى ها و آن چه براىانسان زيان بار است ، دستورى لازم محسوب مى شود. مى توان سبب حرمت برخى خواراكىها در اسلام را در همين دانست . در دستورهاى پيشوايان دينى ، حفظ سلامتى و رعايت نظافتو اصول بهداشتى و تغذيه سالم ، بسيار سفارش شده است . در روايت ، حضرت على (ع) نسخه اى بسيار سودمند براى سلامتى دارد كه خطاب فرزندش امام حسن مجتبى (ع )فرموده است :
الا اعلمك اربع خصال تستغنى بها عن الطب ؟قال : بلى . قال : لا تجلس على الطعام الا و انت جائع و لاتقم عن الطعام الا و انت تشتهيه وجود المضع و اذا نمت فاعرض نفسك على الخلاء. فاذا استعملت هذا، استغنيت عن الطب ؛ ⁽⁵⁸⁾
آيا نمى خواهى چهار خصلت به تو بياموزم كه با آن ها از طب بى نياز شوى ؟ امام حسين(ع ) گفت : بلى . على (ع ) فرمود: جز در حال گرسنگى ، بر سفره طعام منشين (غذا مخور)و از خوردن در حالى كه هنوز ميل به آن دارى برخيز، و طعام را در دهان خوب جويده ، آنگاه فرو بر، و هنگام خواب ، شكمت را از فضولات خالى دار، چون به اين هاعمل كنى ، از طب بى نياز مى شوى .
درباره رعايت بهداشت و نظم و انضباط در خوراكى ها، در دو محور، رواياتى وارد شدهاست : ميانه روى در غذا خوردن ، شيوه و زمان غذا خوردن